W Polsce coraz częściej można zaobserwować przykłady projektów i akcji, których celem jest zwiększenie dostępności do przestrzeni publicznej dla osób niepełnosprawnych. Oprócz likwidacji barier architektonicznych, przygotowywane są specjalne oferty programowe skierowane dla danej grupy osób niepełnosprawnych. Opracowywane są liczne rozwiązania przydatne osobom z niepełnosprawnością ruchową bądź dysfunkcją wzroku czy słuchu. Większość udogodnień wprowadzanych jest stopniowo, co jest to związane z możliwościami finansowymi danej instytucji. Wszystko po to, aby przeciwdziałać wykluczaniu z życia społecznego osób ze względu na ich niepełnosprawność.
W krajach zachodnich od wielu lat rozwijana jest idea miejsc przyjaznych dla osób z autyzmem (ang. autism friendly spaces). Również w Polsce, coraz częściej podejmowane są działania na rzecz osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (według badań obecnie najczęściej występującymi zaburzeniami rozwoju u dzieci). Stworzenie szansy osobom z autyzmem na jak najpełniejszy udział w życiu społecznym wymaga uwzględnienia potrzeb tej grupy już na etapie projektowania rozwiązań, a potem w trakcie ich wdrażania. Trzeba wziąć pod uwagę to, że ta grupa osób inaczej poznaje świat, inaczej komunikuje się i w odmienny sposób wyraża swoje potrzeby. Zazwyczaj ludzie z autyzmem są odbierani jako dziwnie zachowujący się i niechętnie nawiązujący kontakt z otoczeniem. Dlatego opracowanie uniwersalnych rozwiązań dedykowanych tej grupie jest procesem złożonym, wymagających od placówki zachowania równowagi pomiędzy potrzebami osób z autyzmem, a możliwościami otoczenia.
Konieczność otwarcia się społeczeństwa na osoby z autyzmem sygnalizują już nie tylko ich rodziny, ale również pracownicy rozlicznych instytucji. Jest to spowodowane coraz większą obecnością osób z autyzmem w przestrzeni publicznej. Szacuje się bowiem, że w Europie żyje ponad 5 milionów osób z autyzmem. Należy też pamiętać, że bardzo wiele z nich nie pojawia się w przestrzeni publicznej. Jest to spowodowane brakiem akceptacji społecznej, a także brakiem nawyku korzystania z dóbr kultury. Dziecko z autyzmem niestety częściej jest izolowane od społeczeństwa, niż aktywnie zachęcane do brania udziału w życiu społecznym i kulturalnym. Zmiana tego podejścia wymaga czasu oraz zmiany powszechnych przekonań.
Fundacja SYNAPSIS, obok działań czysto edukacyjnych, prowadzi szereg projektów nastawionych na aktywizację osób z autyzmem w różnych dziedzinach życia. Przykładem takiego działania był prowadzony w 2013 roku, projekt „Kultura przyjazna osobom z autyzmem”. Ścisła współpraca z instytucjami kultury zaowocowała wypracowaniem uniwersalnych rozwiązań i narzędzi ułatwiających osobom z autyzmem włączenie się w życie kulturalne. Konsultacje proponowanych rozwiązań prowadzone były zarówno wśród osób z autyzmem, jak i ich rodzin, a także pracowników placówek kulturalnych.
Wśród trudności, które należało pokonać były m.in. problemy z samodzielnym odszukiwaniem miejsc (brak oznakowania przestrzeni i precyzyjnych instrukcji), czy konieczność samodzielnego radzenia sobie w sytuacjach wymagających interakcji z innymi osobami. Osoby z autyzmem nie zawsze wiedziały kogo i w jaki sposób poprosić o pomoc lub informację. Miały też problemy z samym zrozumieniem dawanych przez obsługę wskazówek. Do innej grupy utrudnień należały problemy wynikające z liczby bodźców sensorycznych występujących w placówkach, np. duża liczba innych zwiedzających, intensywność i przemieszanie się bodźców, natężenie dźwięku i temperatura panująca w pomieszczeniach.
Aby uczynić przestrzeń placówek kulturalnych bardziej przyjazną dla osób z autyzmem, zostały opracowane przewodniki pozwalające na wcześniejsze przygotowanie się do odwiedzenia placówki (można je znaleźć na stronach m.in. Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki, Centrum Nauki Kopernik i Teatru Baj ). W samych placówkach pojawiły się proste systemy oznaczeń, wyznaczone zostały miejsca wyciszenia, umożliwiające rozładowanie napięcia wynikające z przeciążenia sensorycznego. Powstały również gotowe scenariusze zajęć dedykowanych osobom z autyzmem. Kluczowe dla powodzenia całego przedsięwzięcia były spotkania warsztatowe , których zadaniem było poszerzenie wiedzy pracowników instytucji kulturalnych z zakresu niepełnosprawności ze spektrum autyzmu. Dzięki temu poczuli się pewniej w kontaktach z osobami z autyzmem, gdyż wiedzą w jaki sposób najlepiej mogą im pomóc i jak zareagować w sytuacjach trudnych. Działania dla osób ze spektrum autyzmu w placówkach biorących udział w projekcie są kontynuowane, a w niektórych z nich stanowią obecnie element stałej oferty.
Doświadczenie wynikające z rocznego projektu „Kultura przyjazna osobom z autyzmem” potwierdza, że bardzo dużo zależy od wyobraźni i otwartości gospodarzy placówki. Podjęte działania to jednak kropla w morzu potrzeb. Aby włączenie w życie społeczne osób z autyzmem było możliwe potrzebne są zmiany stereotypowego myślenia o osobach z tym zaburzeniem.
Podjęta obecnie współpraca z bibliotekami w ramach projektu „Bibliotekarzu zaprzyjaźnij się z osoba z autyzmem” jest bardzo ważnym krokiem do osiągnięcia tego celu. Obecnie biblioteka to już nie tylko zbiór katalogów i czytelnia. To również miejsce w którym można zdobywać wiedzę, korzystając z audiobooków, czasopism czy filmoteki. Dodatkowo biblioteki stale poszerzają swoją działalność i organizują m.in. spotkania z autorami książek, kursy komputerowe, wystawy czy inne ciekawe wydarzanie kulturalne. Biblioteka może stać się miejscem w którym osoby z autyzmem będą mogły zaprezentować swoją pasję i poznać ciekawych ludzi. Dużym atutem bibliotek jest ich dostępność i rozbudowana sieć. Warto również pamiętać, że biblioteki prowadzą działania edukacyjne, których adresatami jest najbliższe otoczenie, a wśród tematów prowadzonych zajęć może być także autyzm.
Podobnie jak przy współpracy z placówkami kulturalnymi, ważnym źródłem inspiracji są działania podejmowane w innych krajach m.in. Libraries and Autism: We’re Connected czy Targeting Autism . Tutaj także można znaleźć przykłady przewodników ułatwiających korzystanie z biblioteki zawierający przejrzysty zbiór zasad i plan wizyty, szkolenia dla pracowników, systemy oznaczeń oraz proste tablice do komunikacji. Wśród polecanych rozwiązań pojawiają się również propozycje zajęć w bibliotece dedykowanych osobom z autyzmem, odwołujące się do ich zainteresowań. Dlatego śledząc zagraniczne rozwiązania, rozpoczynając działania w ramach projektu „Bibliotekarzu zaprzyjaźnij się z osoba z autyzmem” postawiliśmy sobie za główny cel podniesienie kompetencji bibliotekarzy w zakresie obsługi czytelników z autyzmem oraz pokazanie osobom z autyzmem i ich opiekunom, że biblioteka może być miejscem, w którym warto spędzać czas wolny.
Oczywiście przy przygotowywaniu działań będziemy uwzględniać różnice, wynikające ze stopnia nasilenia zaburzenia autyzmu u poszczególnych osób. Już podczas pierwszych wizyt w bibliotekach, które odbywały się w ramach projektu, widać było jak różnie podchodzą to tematu bibliotek osoby niżej a jak wysoko funkcjonujące. Jakich informacji szukają, co je interesuję a także co stanowi dla nich motywację do korzystania z zasobów bibliotecznych.
Jesteśmy przekonani, że nasz projekt może przynieść dużo dobrego zarówno osobom z autyzmem, pracownikom bibliotek, jak i przedstawicielom środowiska zgromadzonego wokół bibliotek. Sukcesem projektu będzie, jeśli zapoczątkowane działania będą kontynuowane również po jego zakończeniu.
