Zorganizowano dwie tury warsztatów jednodniowych, które odbyły się w dniach 5-6 listopada 2015 r. w Pedagogicznej Bibliotece Wojewódzkiej im. KEN w Warszawie. Uczestniczyło w nich łącznie 49 bibliotekarzy z całej Polski. W projekcie planowano przeszkolenie 40 bibliotekarzy, jednak z uwagi na ogromne zainteresowanie warsztatami zdecydowano się zwiększyć liczbę uczestników. Promocja warsztatów odbywała się poprzez wolontariuszy ze struktur terenowych SBP i Zarządu Głównego SBP, akcje mailingowe do bibliotek, informacje na portalu www.sbp.pl, na stronie zadania, w czasopismach SBP (Bibliotekarz 2015 nr 7/8, Poradnik Bibliotekarza 2015 nr 7/8 , w newsletterze. Uczestnicy warsztatów pochodzili z 37 bibliotek z całej Polski, w tym z: Biblioteki Narodowej, bibliotek akademickich (2), bibliotek pedagogicznych (5), bibliotek publicznych (29). Wśród uczestników były m.in. osoby z bibliotek, w których odbyły się wcześniej wizyty osób autystycznych (Biblioteka Narodowa, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Biblioteka Publiczna w Dzielnicy Ochota – Przystanek Książka, Gminna Biblioteka Publiczna w Lesznowoli, Biblioteka Publiczna w Dzielnicy Bielany „Start-Meta”, Biblioteka Zespołu Szkól Specjalnych nr 91 w Warszawie, Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy – Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego). Wykaz bibliotek, których pracownicy wzięli udział w warsztatach znajduje się w załączniku.

Szkolenie prowadzili specjaliści z Fundacji SYNAPSIS – Renata Werpachowska i Aleksandra Sztajerwald. Sformułowano następujące cele szkolenia:

• zapoznanie bibliotekarzy ze specyfiką niepełnosprawności, jaką jest autyzm, aby przygotować ich i ułatwić w przyszłości obsługę osób z autyzmem w bibliotekach,
• podniesienie kompetencji zawodowych bibliotekarzy poprzez zdobycie podstawowej wiedzy nt. autyzmu i zachowań osób autystycznych w przestrzeni biblioteki, ich oczekiwań wobec bibliotekarzy itp.,
• zebranie opinii bibliotekarzy nt. projektów pakietów informacyjnych, przygotowywanych w ramach zadania, które mają pomóc zarówno osobom z autyzmem w korzystaniu z oferty bibliotek, jak i bibliotekarzom w komunikacji z tymi osobami. Zaprezentowane projekty pakietów obejmowały: naklejki do oznaczenia przestrzeni biblioteki przyjaznej osobom z autyzmem (uczestnicy otrzymali je w 2 postaciach: do przyklejenia oraz do postawienia); wzór karty czytelnika; pomoce dla osób autystycznych wyżej i niżej funkcjonujących (tablice z piktogramami, książeczki z rozmówkami ułatwiającymi kontakt z bibliotekarzem, wypożyczenie i zwrot książki itp.); przykładową mapę biblioteki ułatwiającą osobom autystycznym poruszanie się w przestrzeni biblioteki; informacje o koncepcji grywalizacji, która ma zachęcić osoby autystyczne do korzystania z biblioteki.

Szkolenie składało się z części wykładowej oraz warsztatowej (praca w grupach) i dyskusyjnej (pytania i odpowiedzi).

Program szkolenia obejmował trzy bloki tematyczne:

1. Autyzm – co wiemy, a co na pewno powinniśmy wiedzieć?
2. Jak funkcjonują osoby ze spektrum autyzmu w przestrzeni społecznej?
3. Prezentacja projektu pomocy ułatwiających osobom z autyzmem funkcjonowanie w bibliotece.

Szczegółowy program został przesłany uczestnikom i umieszczony w teczkach warsztatowych wraz z innymi materiałami (m.in. z ankietą ewaluacyjną). Dostępny był również na stronie projektu.

W bloku I uczestnicy poznali główne założenia projektu „Bibliotekarzu zaprzyjaźnij się z osobą z autyzmem” oraz czym jest autyzm i jakie są jego podstawowe symptomy. Przedstawiono ponadto cele i zadania Fundacji SYNAPSIS, projekty realizowane w ostatnich latach, zmierzające do aktywizacji osób z autyzmem, ułatwienia im dostępu do dóbr kultury, integracji społecznej.

Blok II poświęcono trudnościom, z jakimi na co dzień spotykają się osoby z autyzmem. Zaprezentowano m.in. filmy pokazujące całe spektrum zaburzeń autystycznych (komunikacyjnych, sensorycznych) oraz sposób postrzegania świata przez osoby nimi dotknięte. Uczestnicy dowiedzieli się także po czym poznać, że maja do czynienia z czytelnikiem autystycznym i jak reagować na nietypowe zachowania, odruchy itp., aby ich nie zrazić, a równocześnie zapewnić przestrzeganie zasad obowiązujących w danym miejscu (np. bibliotece).

W bloku III prowadzący zaprezentowali projekty zestawu pomocy dla osób z autyzmem ułatwiających im poruszanie się w bibliotece i komunikację z bibliotekarzem oraz przestrzeganie reguł zachowań obowiązujących w bibliotekach. Pomoce powstały w oparciu o doświadczenia zebrane podczas wizyt osób z autyzmem w bibliotekach prowadzonych w pierwszej części realizacji zadania. Bibliotekarze pozytywnie zaopiniowali projekty, zgłaszali tez swoje uwagi do tych materiałów, które zostały uwzględnione w ostatecznej wersji pomocy. Dotyczyły one m.in. sposobu wypożyczenia książki, przedłużenia wypożyczenia, korzystania z komputera na miejscu, umieszczenia w karcie czytelnika informacji o preferowanym rodzaju zbiorów itp. Trenerzy z kolei sygnalizowali, że pomoce muszą mieć prostą konstrukcję językową, zrozumiałą dla osób autystycznych, należy ponadto unikać elementów rozpraszających ich uwagę (np. logo).

W trakcie dyskusji uczestnicy dzielili się doświadczeniami z kontaktów z osobami autystycznymi w swoich bibliotekach. Podkreślili również celowość organizacji tego typu szkoleń w przyszłości, zwracając przy tym uwagę na konieczność systematycznego podnoszenia kompetencji w zakresie pozyskiwania czytelników autystycznych, komunikacji z nimi i doskonalenia obsługi bibliotecznej. Pozytywnie ocenili przydatność strony zadania, gdzie każdy może uzupełnić swoją wiedzę nt. autyzmu, pobrać materiały do oznakowania biblioteki i inne pomoce. Z zadowoleniem przyjęli wiadomość o powstaniu poradnika, który będzie dostępny wraz z pakietem informacyjnym na stronie zadania, jak i w ograniczonym nakładzie (400 egz.) wysyłany do bibliotek.

Bezpośrednio po zakończeniu szkolenia uczestnicy wypełnili ankietę ewaluacyjną, która była anonimowa. Odpowiedzi udzieliły 43 osoby. Ankieta zawierała 12 pytań oraz pole na uwagi dodatkowe. Szczegółowa analiza wyników ankiet (w załączeniu) została umieszczona na stronie zadania, bezpośrednio pod informacjami o warsztatach.

Główne wnioski wynikające z analizy:

• Większość respondentów (65%) dowiedziała się o warsztatach za pośrednictwem informacji ze struktur terenowych SBP (od wolontariuszy), bądź też z maili rozsyłanych przez Biuro ZG SBP, a także od pracowników Fundacji SYNAPSIS (19%).
• Ponad 67% uczestników szkoleń przyznało, że nie posiada wiedzy na temat autyzmu i komunikacji z czytelnikiem autystycznym, ok. 30% oceniło swoją wiedzę w tym zakresie, jako średnią, bądź podstawową.
• 63% respondentów nie miało dotychczas żadnego doświadczenia w obsłudze bibliotecznej. Tylko 3 osoby współpracują stale ze szkołami specjalnymi i integracyjnymi, gdzie są uczniowie z autyzmem, Pozostali wymienili sporadyczne kontakty z podopiecznymi Fundacji SYNAPSIS podczas wizyt w bibliotekach, czy ich udziału w warsztatach terapeutycznych, lekcjach bibliotecznych.
• Zdecydowana większość udzielających odpowiedzi (93%) pozytywnie oceniła zakres tematyczny warsztatów, z czego 67% uznało, że spełnił on ich oczekiwania. Wszyscy respondenci natomiast uznali za przystępny sposób prezentacji treści szkoleniowych przez prowadzących.
• Bibliotekarze wskazali na obszary tematyczne, które powinny być rozszerzone w dalszych działaniach, szczególnie w przygotowywanej publikacji poradnikowej, wymieniając wśród nich m.in.: literaturę fachową, przykłady zachowań osób autystycznych w instytucjach kultury, metody wspomagające bibliotekarzy w kontaktach z czytelnikiem autystycznym (jak reagować na nietypowe odruchy, komunikacja niewerbalna), scenariusze zajęć bibliotecznych, które ułatwią im postrzeganie biblioteki, jako miejsca przyjaznego, szersze omówienie wykorzystania grywalizacji do oferty edukacyjno-kulturalnej biblioteki.
• Respondenci wysoko ocenili przydatność zaproponowanych pomocy ułatwiających osobom autystycznym i bibliotekarzom skuteczną komunikację, skorzystanie z oferty biblioteki i obsługę czytelniczą. Bardzo podobał im się szczególnie „Przybornik Biblioteczny” z rozmówkami dot. wypożyczenia i zwrotu książki, skorzystania z książki/komputera na miejscu w bibliotece, pytaniami pomocnymi w poruszaniu się po bibliotece. Podkreślili także celowość przygotowania mapy biblioteki z zaznaczonymi miejscami istotnymi dla czytelnika (lada stoiska informacyjnego, regały tematyczne, stanowiska komputerowe, droga ewakuacyjna itp.). Istotne są również materiały instruktażowe obrazujące zasady zachowań obowiązujące w bibliotece.
• Bibliotekarze zaproponowali wprowadzenie różnych uzupełnień do przedstawionych pomocy, m.in.: dostosowanie rozmówek bibliotecznych do różnych rodzajów bibliotek, poszerzenie ich zawartości o elementy ułatwiające komunikację z autystami niżej funkcjonującymi, a także o wskazówki dla bibliotekarzy (wyjaśniające, w jaki sposób pomóc im w bibliotece, jakich błędów unikać). Wyrazili przy tym przekonanie, że warto byłoby przeprowadzić testy w wybranych bibliotekach różnego rodzaju, z wykorzystaniem zaproponowanych pomocy, a zebrane doświadczenia uwzględnić w planowanej publikacji.
• Respondenci sformułowali również uwagi dot. ich działań bibliotecznych, które pomogłyby osobom autystycznym zorientować się w ofercie biblioteki i jej filii (np. umieszczenie w holu biblioteki telewizora pokazującego pracę wszystkich agend), upowszechnianie informacji o zbiorach bibliotecznych dot. autyzmu, przygotowanie oferty kulturalnej dla osób z autyzmem.
• Zapytani o inne pomysły na pomoc osobie z autyzmem w korzystaniu z oferty bibliotecznej ankietowani wymienili m.in.: opracowanie i udostępnienie na stronie projektu multimedialnego przewodnika po bibliotekach; przyjęcie do pracy w bibliotece wolontariuszy – podopiecznych Fundacji SYNAPSIS; nawiązanie ściślejszej współpracy bibliotek z Fundacją oraz z innymi organizacjami, np. z Centrum Wspierania Rodziny w celu dotarcia do osób z autyzmem, przygotowanie pakietu „powitalnego” (zestawu książek) dla nowych czytelników ze środowiska autystów; przeprowadzenie krótkiego, sprofilowanego szkolenia dla tych czytelników (obrazujących np. jak wypożyczyć książkę w danej bibliotece); wystawienie książeczek z piktogramami w widocznym miejscu w bibliotece(np. przy ladzie punktu informacyjnego), zbudowanie regału z książkami popularnonaukowymi, obrazkowymi, które można zdjąć z półki (również w bibliotekach bez wolnego dostępu). Ciekawym pomysłem jest także wgranie Przybornika Bibliotecznego oraz podstawowych zasad obowiązujących w bibliotece do tabletu, który mógłby być udostępniany osobom autystycznym. Uczynieniu z biblioteki miejsca przyjaznego autystom i ich rodzinom służyłyby także galerie, wystawy ich prac oraz innych osób niepełnosprawnych.
• Reasumując udział w warsztatach zdecydowana większość ankietowanych (37 osób) uznała, że zdobyta nowa wiedza ułatwi im otwarcie się na osoby z autyzmem; tylko jeden respondent był innego zdania, a pięciu innych jeszcze nie wiedziało, czy tak się stanie.
• Ankietowani podkreślili celowość kontynuacji szkoleń dla bibliotekarzy dot. osób niepełnosprawnych i zaproponowali różne tematy, w tym: biblioterapię, komunikację niewerbalną, scenariusze zajęć dla dzieci z autyzmem i innymi niepełno- sprawnościami (schizofrenia, Zespół Downa, zaburzenia wzroku i słuchu), przystosowanie przestrzeni bibliotecznej oraz katalogów na potrzeby osób autystycznych.

W trakcie realizacji zadania na ogólnopolskim portalu bibliotekarskim utworzona została strona www.autyzm.sbp.pl. Z założenia strona miała być wykorzystywana zarówno przez bibliotekarzy, jak i osoby z autyzmem oraz przez ich rodziców i opiekunów. Stąd przy jej projektowaniu uwzględniono zarówno uwagi bibliotekarzy, jak i trenerów z Fundacji SYNAPSIS oraz opinie ich podopiecznych. Dotyczyły one tak treści, jak i zastosowanej kolorystyki, elementów graficznych, przejrzystości układu strony. Uruchamiając stronę zamieszczono na niej 5 zakładek:

• O projekcie
• Szkolenie
• Baza wiedzy
• Mapa

W zakładce „O projekcie” podano podstawowe informacje o projekcie „Bibliotekarzu zaprzyjaźnij się z osobą z autyzmem”(w tym dla osób autystycznych) i jego realizatorach, oraz czym jest autyzm i jaka jest jego skala.

W zakładce „Szkolenie” umieszczono prezentację trenerów szkolenia dla bibliotekarzy zawierającą m.in. program i datę szkolenia.

Zakładka „Mapa” miała charakter interakcyjny i zawierała odniesienia do bibliotek (nazwa, adres), które przystąpiły do projektu.

W zakładce „Baza wiedzy” umieszczono na początku spis polecanych książek, które przybliżają czytelnikom, w tym dzieciom i młodzieży, zagadnienie autyzmu, a także artykuły odpowiadające na pytanie: Czy biblioteka może być miejscem przyjaznym dla osób z autyzmem?

W zakładce „Kontakt” podano dane teleadresowe osób wyznaczonych do kontaktów z ramienia SBP (koordynator projektu) oraz Partnera – Fundacji SYNAPSIS (specjalista ds. promocji i wolontariatu).

Strona opatrzona została logiem projektu oraz bannerami z cytatami trenera Fundacji SYNAPSIS, podopiecznego Fundacji oraz rodzica dziecka z autyzmem nt. biblioteki, zachęcającymi do jej odwiedzenia.

Strona była systematycznie aktualizowana i uzupełniana. Po wizytach osób z autyzmem w wybranych bibliotekach zamieszczano na stronie relacje i wrażenia ze spotkań, zarówno bibliotekarzy, jak i autystów, galerię zdjęć, artykuły i wskazówki zachęcające rodziców do odwiedzenia biblioteki i przekonania się, że jest to miejsce atrakcyjne, przyjazne i bezpieczne dla wszystkich, w tym także dla osób niepełnosprawnych.

Po zakończeniu warsztatów na stronie zamieszczono wyniki analizy ewaluacyjnej wraz z wykazem bibliotek, które włączyły się do programu. Na bieżąco aktualizowana była mapa bibliotek. W bazie wiedzy został zaprezentowany zestaw opracowanych materiałów ułatwiających komunikację w bibliotece, poruszanie się w jej przestrzeni, dostosowanie do obowiązujących zasad wraz z instrukcją użytkowania i wskazówkami dla bibliotekarza oraz dla osób z autyzmem. Materiały te są w plikach do pobrania i wydrukowania.

W końcowej fazie realizacji projektu stronę uzupełniono o filmy instruktażowe obrazujące zachowanie osób z autyzmem i poruszanie się w bibliotece, sposoby komunikacji przy wykorzystaniu zaprojektowanego zestawu pomocy, wskazówki jak radzić sobie w trudnych sytuacjach, do jakich może dojść przy obsłudze bibliotecznej.

Zamieszczono również koncepcję grywalizacji opracowanej przez specjalistów z Fundacji Highlight/inaczej. Celem koncepcji (nazwanej Labirynt) jest zmotywowanie osób z autyzmem do systematycznego odwiedzania biblioteki publicznej (przynajmniej raz w tygodniu) i zapoznania się z jej ofertą.

Oglądalność strony była na bieżąco monitorowana, a liczba wejść systematycznie wzrastała; w styczniu 2016 r. statystyki strony kształtowały się następująco: 1689 sesji, 1154 użytkowników, 4206 odsłon, a w lutym odpowiednie dane wynosiły: 2165, 1502, 5466.

Chcąc dodatkowo ocenić przydatność strony i aktualizację treści opracowano krótką ankietę, którą odwiedzający mogli wypełnić anonimowo. Ankieta zawierała 4 pytania:

1. Jak Pan/Pani ocenia przydatność poszczególnych treści?
2. Jakich elementów brakuje?
3. Jak ocenia Pan/Pani przejrzystość strony?
4. Czy ma Pan? Pani jakieś uwagi dotyczące funkcjonowania serwisu?

Ankietę zamieszczono w końcu 2015 r., z terminem odpowiedzi do 31 stycznia 2016 r. Odpowiedziały 22 osoby i ogólnie wszyscy uznali stronę za ciekawą, potrzebną i przydatną w obsłudze bibliotecznej.

Poszczególne elementy treści podlegających ocenie (artykuły, relacje z wizyt, baza wiedzy) uzyskały następujące oceny:

• artykuły: bardzo przydatne – 17 opinii, przydatne – 5,
• relacje z wizyt: bardzo przydatne – 16 opinii, przydatne – 6,
• baza wiedzy: bardzo przydatna – 14, przydatna – 8.

Na pytanie drugie odpowiedziało tylko 9 osób, przy czym 3 osoby stwierdziły, że niczego nie brakuje, 3 inne zaś wskazały na: filmy instruktażowe pokazujące jak ma reagować bibliotekarz w stanie dekompensacji osoby autystycznej (napad lęku, krzyku, złości itp.), szersze omówienie, w jaki sposób bibliotekarze przygotowywali się do wizyt, informacje o planowanych innych szkoleniach podnoszących wiedzę bibliotekarzy nt. autyzmu, scenariusze zajęć w bibliotekach itp. Dwie osoby przyznały, ze nie wiedzą jeszcze czego brakuje, a jedna zwróciła uwagę na możliwe trudności z wykorzystaniem Przybornika Bibliotecznego przez pracowników biblioteki, nie posiadających wykształcenia bibliotekarskiego.

Oceniając przejrzystość strony (przy pomocy mierników: dobra, wystarczająca, zła) 18 osób przyznało najwyższą notę, a 4 osoby uznały ją za wystarczającą.

W uwagach dot. funkcjonowania serwisu respondenci zauważyli, że został on przygotowany profesjonalnie i był aktualizowany z wykorzystaniem wskazówek zgłoszonych podczas szkoleń bibliotekarskich. Była też propozycja, aby w przyszłości uzupełnić mapę bibliotek przyjaznych autystom linkami do ich stron internetowych.

Reasumując z powyższych danych, mających jednak z uwagi na małą liczbę odpowiedzi charakter orientacyjny wynika, że serwis jest dobrze odbierany przez odwiedzających i powinien być na bieżąco aktualizowany, również po zakończeniu projektu.

Informacje o uruchomieniu strony, a potem o kolejnych aktualizacjach podawane były w newsach na stronie SBP i Fundacji SYNAPSIS, na fb, w mailingach do bibliotek, a także na posiedzeniach Zarządu Głównego SBP.

Ewaluacja na etapie podsumowania zadania przebiegała wielostopniowo. Przede wszystkim obejmowała ona ocenę stanu realizacji prac przez członków Zarządu Głównego SBP na posiedzeniach w marcu, czerwcu, październiku, grudniu 2015 r. i w lutym 2016 r. Członkowie Zarządu są w większości dyrektorami największych bibliotek w kraju, stąd ich opinia miała znaczenie dla przebiegu zadania, szczególnie przy opracowywaniu finalnych materiałów pomocowych dla bibliotekarzy i osób z autyzmem. Na posiedzeniu w czerwcu 2015 r. dokonano podsumowania realizacji pierwszego etapu zadania, obejmującego m.in. wybór bibliotek do wizyt. Członkowie ZG zwrócili uwagę, że powinny to być biblioteki różnego rodzaju (przede wszystkim publiczne, naukowe, szkolne), bo zasady obsługi są inne w każdej z nich. Uwaga ta została uwzględniona w dalszych pracach. Wyrazili również życzenie spotkania z przedstawicielami partnera – Fundacji SYNAPSIS celem wspólnego dokonania wstępnego podsumowania realizacji zadania. Spotkanie takie odbyło się w grudniu 2015, ze strony Fundacji wzięła w nim udział Pani Aleksandra Sztajerwald, koordynator ds. promocji i wolontariatu, która omówiła przygotowania do wizyt w bibliotekach i ich przebieg (prace z podopiecznymi Fundacji, spotkania z bibliotekarzami przed i po wizytach), spostrzeżenia bibliotekarzy, trenerów i rodziców osób autystycznych.

Zaprezentowane zostały również projekty zestawu pomocy (m.in. naklejki do oznakowania, wzór specjalnej karty czytelnika, „Przybornik Biblioteczny”, piktogramy ułatwiające komunikację bibliotekarz – osoba z autyzmem itp. ). Członkowie ZG zwracali uwagę na konieczność przeprowadzenia testów z ich wykorzystania, bezpośrednio w bibliotece i z udziałem osób autystycznych. Podkreślali wagę materiałów dla doskonalenia kompetencji bibliotekarzy w obsłudze trudnych czytelników. Na posiedzeniu w lutym 2016 zapoznali się z materiałami finalnymi, wysłanymi do bibliotek, których przedstawiciele brali udział w szkoleniach. Z uznaniem odnieśli się do rozszerzenia materiałów o nowe elementy (piktogramy ułatwiające kontakt z osobami autystycznymi niżej funkcjonującymi). Zapoznali się również z raportem z ewaluacji zadania, zaprezentowanym przez koordynatora, a także z zawartością publikacji poradnikowej. Pozytywnie zaopiniowali treści obu opracowań i zalecili szeroką promocję poradnika podczas różnych spotkań bibliotekarskich, m.in. wśród młodych bibliotekarzy (np. podczas Forum Młodych Bibliotekarzy).

Warto podkreślić, że publikacja, stanowiąca podsumowanie najważniejszych etapów realizacji zadania i osiągniętych rezultatów była przedmiotem wnikliwej analizy zawartości dokonanej na spotkaniu koordynatora zadania ze strony SBP z przedstawicielami Fundacji SYNAPSIS, z udziałem przedstawiciela Wydawnictwa SBP, odpowiedzialnego za opracowanie techniczne, graficzne, druk i dystrybucję publikacji.

Elementem oceny stanu realizacji zadania była też wizyta przedstawiciela Fundacji Batorego na warsztatach dla bibliotekarzy, zorganizowanych w listopadzie 2015 r. i sporządzony na tej podstawie raport (karta monitoringu), w którym obok ogólnej oceny pozytywnej realizacji zadania znalazły się drobne uwagi, dot. np. strony zadania i promocji (szyk logotypów programu); uwagi te zostały wprowadzone na stronie oraz w publikacji.